Daniłowicz Mikołaj h. Sas († 1624), podskarbi w. kor., magnat, żołnierz i statysta z czasów Zygmunta III. Syn Stanisława, chor. lwowskiego, i Katarzyny Tarłówny, ur. ok. r. 1558 (wg Starowolskiego), odziedziczył znaczne włości po rodzicach (rodzinny Żurów w pow. żydaczowskim ok. 15 wsi i miasteczko), następnie w r. 1590 za żoną, Heleną Uchańską, córką Pawła wojewody, Uchanie w ziemi chełmskiej oraz liczne królewszczyzny, przede wszystkim starostwo drohobyckie (1599). Znaczna fortuna, koneksje przez Tarłów i Herburtów z najpotężniejszymi rodami, staranne wykształcenie (w roku 1581 na uniwersytecie w Dillingen) zapewniły D-owi znakomitą karierę, którą rozpoczęło marszałkowanie sejmowi roku 1593. Wybrano młodego Daniłowicza, gorliwego katolika, ale nie zaangażowanego w walkach partyjnych, w wyniku kompromisu i nie zawiedziono się w nadziejach, bo był pełen powagi i umiarkowania, gdy żegnał króla na drogę do Szwecji, dokąd się i sam udał w orszaku Zygmunta III. Lata te obok innych zajęć publicznych poświęcił służbie wojskowej na kresach pod bliskim mu Żółkiewskim; regestry notują roty obu braci Daniłowiczów od r. 1593 aż po koniec stulecia. Mikołaj brał udział w wyprawie cecorskiej Zamoyskiego i w wojnie z Michałem, a po zakończonej wyprawie był komisarzem dla zapłaty żołdu. W okresie przedrokoszowym (jako oboźny kor.) należał do umiarkowanych regalistów wraz z Żółkiewskim i w samej rozgrywce stanął po stronie królewskiej. Po rokoszu posłował do Turcji (1607), aby przeciwdziałać machinacjom siedmiogrodzkim. Za te usługi posypały się nań łaski królewskie: starostwo chełmskie 1609, bielskie 1610, parczowskie 1614. Nie dostał (1609) ku oburzeniu Żółkiewskiego referendarii, którą dano Janowi Świętosławskiemu, ale za to został podskarbim nadw. kor. (1610, za wstawiennictwem hetmańskim), potem kasztelanem lwowskim po bracie Janie, 1614, a wreszcie, 1617, podskarbim w. kor. Nie zaniedbywał posług publicznych i w r. 1611 bronił województwa ruskiego przeciw kupom swawolnym, 1613/14 likwidował konfederację stołeczną we Lwowie; 1615 ekonom samborski i starosta czerwonogrodzki, 1622 krasnostawski, zabiegał życzliwie o pieniądze dla rot Żółkiewskiego i jako podskarbi później nie skąpił własnego grosza dla potrzeb publicznych, czerpiąc go obficie z własnych majątków i licznych tłustych królewszczyzn. Hojną dłonią dzielił się z bracią szlachtą bogactwami swymi i na tym gruntował swą popularność i wpływy. Gorliwie zajmował się sprawami skarbowymi, zwłaszcza bogactwami mineralnymi, jak świadczy zanotowany przez Wiszniewskiego a niezachowany traktat »De salinarum natura« i dedykacja Gostkowskiego »Sposobu«. Niemniej niedopatrzeniem wielkopańskim zasłużył na zarzuty surowe Piaseckiego z okazji braków w zaopatrzeniu armii chocimskiej. W Warszawie, gdzie często przebywał u dworu, pobudował w r. 1621 kamienicę, którą zniszczy najazd szwedzki; odbudowana, pomieści Bibliotekę Załuskich; spłonie w r. 1807. Hojnie darzył D. przybytki kultu religijnego, zwłaszcza w rękach jezuitów, których kolegium lubelskie uczciło go pięknym panegirykiem (Prytaneum), a kaznodzieja drohobycki, Tersowiusz, mową, gdy zmarł 30 V 1624, pozostawiając po sobie pamięć zasłużonego obywatela, choć między największych zaliczony być nie może. Był to człowiek bardzo wykształcony, humanista dbały o wychowanie swych synów, których słał na Zachód, zaopatrując we własne instrukcje pedagogiczne; korespondował ze swym kolegą uniwersyteckim, biskupem augsburskim H. v. Knöringem i humanistą Puteanem. Pozostawił po sobie 5 synów, z których najznakomitsi byli Jan Mikołaj, również podskarbi kor., Piotr, stolnik koronny, Stanisław. Córki wyszły za najznakomitszych dygnitarzy ówczesnych: Łukasza Opalińskiego, Pawła Sapiehę, podkanclerzego lit., Jerzego Ossolińskiego.
Listów wiele się nie zachowało, trochę w korespondencji Gębickiego w Skokloster i w archiwum nieświeskim; Księgi podskarbińskie w Warszawie w Archiwum Głównym i Skarbowym; Ossol. rkp. 207, k. 332; rkp. B. Czart. 320, 2245. – Enc. Org. VI 757; Estr. XV 35; Słownik geogr. XII 736, XIV 867; Siarczyński, Obraz, I 93–4; Niesiecki III 303–4; Boniecki IV 88–9; Piasecki sub dato 1593, 1609, 1621; Starowolski, Monumenta 480; Łubieński, Pisma pośmiertne 162, 27, 42; Bielski, Ciąg dalszy Kroniki, 251, 194, 200; Akta grodzkie X 202, 183, XX 64, 73, 118, 218, 135; Źródła dziejowe V 19, XVIII 2, 282, 284; Wielewicki III 280, IV 170; Żółkiewski, Pisma, 157, 366, 533, 221; tenże, Listy, 37, 68, 84; Handlingar rör. Sigismunds resor., 1910, 32; Dörflerówna, Materiały do historii Sambora, 98, 101; Gątkiewicz, Archiwum m. Drohobycza, 194; Niemcewicz, Historia Zygmunta III, I 262, 284; Wiszniewski, Historia literatury, VII 546; Schmitt, Rokosz Zebrzydowskiego, 283; Prochaska, Żółkiewski, 93; Strzelecki, Sejm 1605, s. 57; Pärnänen, Sigismond Vasa et la succession au trône de Suède, 1912, 130, 154; Gołębiowski Ł., Opisanie Warszawy, 1827, 40; Sobieszczański, Rys historyczny Warszawy, 1848, 222.
Kazimierz Tyszkowski